Το Σχέδιο Μάρσαλ και η ένδοξη γενιά της "αμάκας"

Για όλους αυτούς που πιστεύουν πως η μόνη λύση για τα προβλήματα της παγκόσμιας οικονομίας είναι το κρατικό χρήμα, το "Σχέδιο Μάρσαλ" και η υποτιθέμενη επιτυχία του είναι κάτι σαν ιερή αγελάδα. Τα τελευταία χρόνια δεν έχουν κουραστεί να προτείνουν, σε κάθε αφορμή, από το σεισμό στην Αϊτη μέχρι την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, νέα υπερφιλόδοξα "Σχέδια Μάρσαλ" σαν τη μόνη σωτηρία . Αυτό το δρόμο, φαίνεται να ακολουθούν τελευταία και οι εγχώριοι πεφωτισμένοι εκσυγχρονιστές του μεσαίου χώρου αλλά και πολλοί "φιλελεύθεροι" , που χρησιμοποιούν το Σχέδιο Μάρσαλ , σαν επιχείρημα για να αποδείξουν πως η έξωθεν κρατική βοήθεια είναι ευεργετική για την οικονομία μιας χώρας.

Μάλιστα, σε άρθρο του στην "Καθημερινή", πριν λίγες εβδομάδες, ο Πάσχος Μανδραβέλης έδειξε να πιστεύει πως η επιτυχία του Σχεδίου Μάρσαλ θα έπρεπε να πείσει τη γερμανική κυβέρνηση να εγκαταλείψει τις όποιες ενστάσεις της, και προφανώς να βάλει βαθιά το χέρι στην τσέπη των φορολογουμένων της και να χρηματοδοτήσει τόσο εμάς όσο και τις υπόλοιπες προβληματικές ευρωπαϊκές χώρες . Έτσι, αντιπαραβάλλει τις "επιπολαιότητες" και τον λαϊκισμό της Μέρκελ με εκείνα τα χρυσά χρόνια του Σχεδίου Μάρσαλ, τότε που «σώφρονες πολιτικοί ηγέτες της άλλης πλευράς του Ατλαντικού θυσίασαν μέρος της τρέχουσας ευημερίας του λαού τους και αποφάσισαν να ανασυγκροτήσουν τη γερασμένη από πολέμους ήπειρο…» . Φυσικά, "το τελικό αποτέλεσμα ήταν ευεργετικό" τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για την Ευρώπη .Σύμφωνα,λοιπόν, με αυτή την αφήγηση, όπως το Σχέδιο Μάρσαλ έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη της μεταπολεμικής Ελλάδας , έτσι και τώρα τα δάνεια του Μνημονίου ή ακόμη καλύτερα ένας μόνιμος ευρωπαϊκός μηχανισμός στήριξης θα είναι το εφαλτήριο για την οικονομική απογείωση της χώρας. Όμως, αν διαβάσουμε λίγο καλύτερα την ιστορία, μακριά από ψυχροπολεμικούς και κεϋνσιανούς μύθους, θα διαπιστώσουμε πως αυτή η ειδυλλιακή εικόνα για το Σχέδιο Μάρσαλ απέχει πολύ από την πραγματικότητα.

Στο πολύ σημαντικό άρθρο του «The Marshall Plan: Myth and Realities» ,ο γνωστός αμερικάνος οικονομολόγος Tyler Cowen, μας προσφέρει μια διαφορετική οπτική πάνω στο Σχέδιο Μάρσαλ. Ας παραβλέψουμε τα δισεκατομμύρια δολλάρια που στοίχισε στον αμερικάνο φορολογούμενο, τις αδιαφανείς σχέσεις μεταξύ της κυβέρνησης και των αμερικάνικων εταιρείων που χρηματοδοτήθηκαν από τα κεφάλαια του Σχεδίου , και ας επικεντρωθούμε στα θέματα που αφορούν πιο άμεσα εμάς τους Ευρωπαίους. Το πρώτο συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως η συμβολή του Σχεδίου στη μεταπολεμική ανάπτυξη των ευρωπαϊκών χωρών ήταν μάλλον αμελητέα, αν όχι αρνητική . Σύμφωνα με το άρθρο, η χώρα που έλαβε την μεγαλύτερη βοήθεια, η Μ. Βρετανία, είχε την πιο μικρή μεταπολεμική ανάπτυξη από όλες τις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες. Επίσης, άλλες χώρες που έλαβαν μεγάλα ποσά βοήθειας, όπως η Ελλάδα και η Αυστρία , γνώρισαν ρυθμούς ανάπτυξης μόνο όταν τα κεφάλαια του Σχεδίου τελείωσαν ή μειώθηκαν σημαντικά. Υπάρχουν, τέλος, και χώρες, όπως η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιταλία, που έλαβαν βοήθεια,αλλά που η ανάπτυξη είχε αρχίσει πολύ πιο πριν.

Ένα άλλο χρήσιμο συμπέρασμα από το άρθρο του Tyler Cowen ,είναι πως το Σχέδιο δεν βοήθησε την ελεύθερη οικονομία στη Γηραιά Ήπειρο. Στην πραγματικότητα το Σχέδιο Μάρσαλ δεν ήταν τίποτε άλλο παρά το όνειρο κάθε γραφειοκράτη : η διεθνοποίηση του πολυδάπανου, κεϋνσιανού New Deal, που εφαρμόστηκε στο εσωτερικό των Η.Π.Α. από το 1932 και μετά . Το Σχέδιο,ευνοούσε τον κρατικό σχεδιασμό, από την ίδια του φύση,όπως κάθε φορά που μεταφέρονται χρήματα από μια κυβέρνηση σε μια άλλη,αλλά και λόγω της κρατικίστικης φιλοσοφίας των New Dealers που ήταν επικεφαλείς του. Όμως το πρόβλημα της Ευρώπης δεν ήταν η έλλειψη κεφαλαίων, αλλά η ελλειψη σωστής οικονομικής πολιτικής και ο υπερβολικός κρατικός παρεμβατισμός που διατηρούνταν στην οικονομία από τα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και της κυριαρχίας των Ναζί . Αυτό τον παρεμβατισμό έκαναν ότι μπορούσαν για να τον διαιωνίσουν οι εγκέφαλοι του Σχεδίου Μάρσαλ.

Στη Γαλλία το Σχέδιο επιδότησε πολιτικές πανάκριβες και βλαπτικές για την οικονομία, ενίσχυσε τον παραδοσιακό γαλλικό συγκεντρωτισμό ενώ έδωσε τα απαραίτητα κεφάλαια για τους πολέμους στην Ινδοκίνα και στη Βόρεια Αφρική. Στην Αγγλία, εκτός του ότι παρείχε και εδώ τη δυνατότητα στις κυβερνήσεις να διεξάγουν τους πανάκριβους και άχρηστους αποικιακούς πολέμους της δεκαετίας του '50, χρηματοδότησε τα σοσιαλιστικά πειράματα των Εργατικών και την οικοδόμηση του κράτους πρόνοιας. Στην Ιταλία πάλι , οι Αμερικάνοι συνέχεια εξέφραζαν ανησυχίες για την εμμονή που έδειχνε η ιταλική κυβέρνηση με τους ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς, ενώ η μόνιμη συνταγή που πρότειναν ήταν φαραωνικά προγράμματα δημοσίων έργων, όπως αυτά που εκπόνησε το New Deal στις Η.Π.Α. της δεκαετίας του '30 .Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και το παράδειγμα της Γερμανίας. Στη Γερμανία, η Συμμαχική Επιτροπή που έλεγχε την οικονομία της χώρας τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια,διατήρησε τους οικονομικούς ελέγχους της ναζιστικής περιόδου, απαγόρευσε το διεθνές εμπορίο τα έτη 1945-1946 ενώ αύξησε τους φόρους κατά 50%. Η ανάκαμψη άρχισε μόνο το 1948 όταν ο φιλελεύθερος Υπουργός Οικονομικών της αγγλοαμερικανικής Ζώνης Λούντβιχ Ερχαρτ κατήργησε εν μια νυκτί όλους τους οικονομικούς ελέγχους, παρά την αντίθεση των Συμμάχων. Η ανάκαμψη ήταν άμεση και εντυπωσιακή ενώ η βοήθεια άρχισε να καταφτάνει αρκετούς μήνες μετά.

Επίσης, παρότι το Σχέδιο Μάρσαλ ενίσχυσε τους εμπορικούς δεσμούς μεταξύ των δυο πλευρών του Ατλαντικου, από την άλλη μεριά έκλεισε άλλους εμπορικούς δρόμους. Όλες οι χώρες που υπάγονταν στο Σχέδιο , δεσμεύονταν ότι δεν θα εξάγουν στο ανατολικό μπλοκ προϊόντα που συνδέονται με στρατιωτικές ανάγκες. Μόνο που αυτές οι "στρατιωτικές ανάγκες" ερμηνεύτηκαν με τόσο ευρύ τρόπο που περιελάμβαναν τα περισσότερα μηχανήματα, χημικά και φάρμακα (μέχρι και γραφομηχανές) με αποτέλεσμα να παγώσει το εμπόριο μεταξύ της Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης.

Στην Ελλάδα, καθ 'όλη τη διάρκεια του Σχεδίου, η μόνιμη συνταγή των Αμερικάνων γραφειοκρατών ήταν ακόμη πιο σφικτοί έλεγχοι τιμών και συναλλάγματος. Και φυσικά το άφθονο χρήμα που έρρεε εφησύχαζε τις ντόπιες κυβερνήσεις και έτσι δεν προχωρούσαν στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις . Μόνο όταν η βοήθεια μειώθηκε στα 25 εκατομμύρια δολλάρια το 1953, η ελληνική κυβέρνηση είχε το απαραίτητο κίνητρο και μπόρεσε να ισοσκελίσει για πρώτη φορά τον προϋπολογισμό της.

Η μεγαλύτερη, όμως, ζημιά που έκανε το Σχέδιο Μάρσαλ στην Ελλάδα, ήταν στη νοοτροπία του Νεοέλληνα, αφού έθεσε, μεταπολεμικά, τις βάσεις για την ιδεολογία της...αμάκας! Όπως μας θυμίζει ο Βασίλης Ραφαηλίδης στο βιβλίο του "Ιστορία (κωμικοτραγική) του Νεοελληνικού Κράτους" η λέξη της αργκό "αμάκα" (που μεταφράζεται ως "δωρεάν, με έξοδα άλλου, τζαμπατζίδικα" ) "προέρχεται, απ' το AMAG, που είναι τα αρχικά του Aμερικάνικη Αποστολή Βοήθειας προς την Ελλάδα". Οπότε, αμάκα σήμαινε αρχικά τρώω τα χρήματα της αμερικάνικης βοήθειας. Και πράγματι ,στη "χρυσή εποχή" του Σχεδίου Μάρσαλ, πολιτικοί και κρατικοδίαιτοι επιχειρηματίες ξεκοκάλισαν τη βοήθεια, η διαφθορά αυξήθηκε κατακόρυφα και κάθε μέρα τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων ήταν γεμάτα με νέα σκάνδαλα. Ευτυχώς, η βοήθεια τελείωσε σύντομα και έτσι η Ελλάδα μπόρεσε να δει ουσιαστική ανάπτυξη τα επόμενα χρόνια. Ώσπου ήρθε η είσοδος στην τότε ΕΟΚ, και η παλιά καλή συνήθεια της αμάκας έγινε ξανά εθνικό σπορ . Αυτή τη φορά μάλιστα η λεία ήταν πολύ μεγαλύτερη , αφού είχαμε στη διάθεση μας ένα Σχέδιο Μάρσαλ χωρίς ημερομηνία λήξεως. Όμως, και οι συνέπειες ήταν πολύ χειρότερες. Τα γενναιόδωρα ευρωπαϊκά πακέτα βοήθησαν τους πολιτικούς να διατηρήσουν την εξουσία τους , το κρατικοδίαιτο κεφάλαιο να αποκομίσει τεράστια κέρδη, τις συντεχνίες του δημόσιου τομέα να αποκτήσουν προνόμια και τους περισσότερους από μας να ζήσουμε μια ζωή πέρα από τις δυνατότητες μας. Όλος αυτός ο πακτωλός χρημάτων που δέχτηκε η χώρα μας, τελικά καθυστέρησε μοιραία τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, μιας και μας έδινε την ψευδαίσθηση πως , ακόμη και αν φυτοζωεί, το σύστημα δεν επρόκειτο να καταρρεύσει.

Πίσω από την εκσυγχρονιστική ρητορική , πίσω από τις περισπούδαστες αναλύσεις περί "νέου Σχεδίου Μάρσαλ", "νέων ευρωπαϊκών μηχανισμών" και "εμβάθυνσης της ενοποίησης" , πίσω από εύηχους όρους όπως η "ευρωπαϊκή αλληλεγγύη",ίσως τελικά δεν βρίσκεται τίποτε άλλο παρά κάτι πολύ παλιό και δοκιμασμένο στην ελληνική ιστορία : το στράγγισμα των Ευρωπαίων φορολογουμένων και η πατροπαράδοτη ιδεολογία της αμάκας.