Στην εποχή του Τρικούπη

Σύμφωνα με τη mainstream εκδοχή της ιστορίας , ο Χαρίλαος Τρικούπης είναι ένας μεγάλος "εκσυγχρονιστής" και ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς ηγέτες του σύγχρονου ελληνικού κράτους . Ο μεγάλος του αντίπαλος πάλι, ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας λαϊκιστής, ένας παλαιοκομματικός δημαγωγός που κολάκεψε τις χειρότερες πλευρές του χαρακτήρα των Ελλήνων. Είναι όμως πράγματι έτσι ; Αν πιστεύετε πως για τον "εκσυγχρονισμό" μιας κοινωνίας είναι απαραίτητο ένα ισχυρό και ενεργητικό κράτος, τότε σίγουρα έχετε πολλούς λόγους για να θαυμάζετε τον Χαρίλαο Τρικούπη και να μείνετε πιστοί στην επίσημη εκδοχή της ελληνικής ιστορίας ,όπως τη μαθαίνουμε στα ελληνικά σχολεία .Αν πάλι, έχετε κάποιες αμφιβολίες γι αυτό, τότε ίσως σας ενδιαφέρει αυτό το άρθρο..

Πράγματι , ο Χαρίλαος Τρικούπης φιλοδοξούσε να μετατρέψει την Ελλάδα σε μια σύγχρονη δυτικοευρωπαϊκή χώρα και μάλιστα ήταν αποφασισμένος να καλύψει το χαμένο έδαφος όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Έτσι προώθησε έναν εκ των άνω και ταχύρρυθμο εκσυγχρονισμό της χώρας, όπου την πρωτοβουλία θα την αναλάμβανε η κρατική μηχανή . Έτσι, κατά την περίοδο του Τρικούπη, το κράτος αύξησε την παρέμβαση του στην οικονομική ζωή της χώρας και αναλάμβανε συνεχώς νέες οικονομικές υποχρεώσεις χωρίς καν να εξεταστεί η αποτελεσμάτικότητα των προηγούμενων παρεμβάσεων του. Η πολιτική του Τρικούπη βασίστηκε στα μεγάλα δημόσια έργα (οδοποιία, σιδηρόδρομοι), τα οποία επιδοτούνταν από το κράτος και κατασκευάζονταν από μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες. Νέες δυνατότητες στην κρατική πρωτοβουλία εκείνη την περίοδο έδωσε και η εξωτερική πολιτική. Η Μεγάλη Ιδέα, την οποία υποστήριζαν όλα τα κόμματα της εποχής, χρειάζοταν, εκ των πραγματών, ένα ισχυρό κράτος για να υλοποιηθεί . Έτσι, η κυβέρνηση Τρικούπη υπερδιπλασίασε τις στρατιωτικές δαπάνες, οι οποίες και υπήρξαν το διαρκέστερο και υψηλότερο κονδύλιο του προϋπολογισμού στα τέλη του 19ου αιώνα και επέβαλε για πρώτη φορά το μέτρο της υποχρεωτικής στράτευσης για κάθε Έλληνα ηλικίας 21 εώς 40 ετών. Ο Μεσολογγίτης πολιτικός δεν έδειχνε να νοιάζεται ιδιαίτερα για τους ελλειμματικούς προϋπολογισμούς που προκαλούσε η αλυτρωτική εξωτερική πολιτική, αφού όπως έλεγε "είναι καλύτερον να έχομεν έλλειμμα και στρατόν έτοιμον, παρά ισοζύγιον και στρατόν ανέτοιμον.".Ο ρόλος του κράτους επεκτάθηκε επίσης με την υιοθέτηση ενός νέου , πιο προστατευτικού δασμολογίου.

Το υπερφιλόδοξο πρόγραμμά του Τρικούπη χρηματοδοτήθηκε με συνεχόμενα δάνεια και με μια άνευ προηγουμένου αύξηση της φορολογίας , που κυρίως έπληξε τα κατώτερα στρώματα. Υπολογίζεται πως η κατά κεφαλήν φορολογική επιβάρυνση μπορεί να ήταν στα 3/5 του αντίστοιχου μεγεθους στη Μ. Βρετανία, αν όμως συνυπολογιστούν οι διαφορές στην παραγωγικότητα της εργασίας, στο κατα κεφαλήν εισόδημα και στην κατά κεφαλήν περιουσία, το πόσο αυτό αντιστοιχούσε στο διπλάσιο της επιβάρυνσης των Άγγλων. Την οικονομική πολιτική του Τρικούπη επέκριναν οι σημαντικότεροι φιλελεύθεροι οικονομολόγοι της εποχής, όπως ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιωάννης Σούτσος και ο διευθυντής του έγκυρου περιοδικού "Οικονομική Επιθεώρηση" Αριστείδης Οικονόμος.

Ο πιο συντηρητικός Θεόδωρος Δηλιγιάννης, που στηρίζοταν από τη μεσαία και κατώτερη τάξη, απέρριπτε τη σχεδιασμένη και ταχύρρυθμη κοινωνική μεταβολή που επιδιώκε η κυβέρνηση Τρικούπη , αφού , πίστευε, πως δεν ταίριαζε με τις πατροπαράδοτες αξίες της ελληνικής κοινωνίας . Όσο και αν μας φαίνεται περίεργο, ο "λαϊκιστής" Δηλιγιάννης ήταν πιο κοντά στην laissez faire αντίληψη για την οικονομία από τον αντίπαλο του, καθώς υποστήριζε μεν την ανάπτυξη της χώρας αλλά ,όπως έλεγε, αυτό θα γινόταν "επί το φυσικώτερον, συν τω χρόνω..." . Ο Δηλιγιάννης υποστήριζε την ανάγκη ισοσκελισμένων προϋπολογισμών, οι οποίοι θα γίνονταν εφικτοί όχι με αύξηση της φορολογίας αλλά με περικοπή των δαπανών ώστε η Ελλάδα να ζει σύμφωνα με τις δυνατότητες της. Σταθερό αίτημα της δηλιγιαννικής παράταξης ήταν και η ανάγκη μείωσης των φορολογικών βαρών (ταυτόχρονα όμως ήταν υπέρ της επιβολής φόρων κεφαλαίου, κληρονομίας, εταιρικών επιχειρήσεων που θα έπλητταν κυρίως την ανώτερη τάξη)

Πάντως, ο συχνά αντιπλουτοκρατικός λόγος του Δηλιγιάννη στρέφονταν κυρίως εναντίον των τραπεζίτων και επιχειρηματίων οι οποίοι πλούτιζαν, στο πλαίσιο κρατικών προγραμμάτων εκσυγχρονισμού. Ο ιστορικός Gunnar Hering συνοψίζει εύστοχα τη δηλιγιαννική κριτική στο σύστημα Τρικούπη : "Όλο και περισσότεροι ιδιώτες, ισχυρίζονταν οι Δηλιγιαννικοί, μπορούσαν να συνδέουν τα συμφέροντα τους με υποθέσεις του κράτους, οι δυνατότητες κρατικά χρηματοδοτούμενων προεκλογικών παροχών (οδοποιία και σιδηρόδρομος) ξεπερνούσαν τα συνηθισμένα, πληροφορίες για τα επικείμενα κυβερνητικά μέτρα διοχεtεύονταν στον Τύπο και επηρέαζαν τις τιμές των μετοχών προς όφελος των κερδοσκόπων. Εξυπηρέτηση ενδιαφερομένων υπήρχε και προηγουμένως. Η αντιπολίτευση, επικρίνοντας το πελατειακό σύστημα των Τρικουπικών, εννοούσε τις δυνατότητες του κράτους να δημιουργεί συμφέροντα και να εξαγοράζει συμπάθειες σε πολύ μεγαλύτερη έκταση...Διότι η κυβέρνηση μπορούσε να προστατεύει και να εκπροσωπεί αποτελεσματικά τα νέα συμφέροντα που εμφανίζονταν, επειδή είχε αυξήσει σημαντικά την εξουσία της." Επίσης, ενας φιλελεύθερος μπορεί να βρει πολλά ενδιάφεροντα σημεία στο λόγο του Θεόδωρου Δηλιγιάννη, όταν επέκρινε το συγκεντρωτισμό της εκτελεστικής εξουσίας, την άνοδο του απρόσωπου γραφειοκρατικού κράτους και τον παραμερισμό του κοινοβουλίου με την πρακτική της κυβέρνησης Τρικούπη να περνάει γρήγορα μεγάλο αριθμό νομοσχεδίων. Αξίζει να σημειώσουμε πως ο Δηλιγιάννης υπήρξε συνεπής υπερασπιστής του κοινοβουλευτισμού και της συνταγματικής τάξης, σε ολόκληρη τη σταδιοδρομία του, και πολλές φορές ήρθε σε σύγκρουση με το Παλάτι.

Στην πράξη βέβαια, η πολιτική του Δηλιγιάννη στις περιόδους που βρέθηκε στην κυβέρνηση δεν διέφερε και πολύ από αυτή του Τρικούπη. Η πίστη του στη Μεγάλη Ιδέα, τον οδήγησε και αυτόν στη διόγκωση των δαπανών λόγω της επιστράτευσης του 1885 και στην επιβολή πρόσθετης φορολογίας. Στα ελαφρυντικά του Δηλιγιάννη περιλαμβάνονται το ότι κυβέρνησε για μικρά διαστήματα και πως οι τρικουπικοί με την πολιτική τους είχαν δημιουργήσει μη αναστρέψιμες συνθήκες. Όπως επισημαίνει ο Hering "το χρέος, όπως και οι συμβάσεις για την οδοποιία και το σιδηρόδρομο, έδεναν τα χέρια της αντιπολίτευσης σε περίπτωση εκλογικής επιτυχίας." Αυτή ήταν άλλωστε και η πρόθεση του Χαρίλαου Τρικούπη . Ο ίδιος είχε δηλώσει ευθέως στη Βουλή πως η οικονομική πολιτική είχε σχεδιαστεί κάτα τέτοιο τρόπο, ώστε να μη χρειάζεται να κυβερνά το κόμμα του για να συνεχιστεί. Κάθε διάδοχος θα αναγκάζονταν να τη συνεχίσει.

Τελικά, ρίχνοντας μια πιο προσεκτική ματιά στα χρόνια της κυριαρχίας του Χαρίλαου Τρικούπη βγάζει κανείς κάποια πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα, που δεν ταιριάζουν πάντα με τα θέσφατα της επίσημης Ιστορίας . Η πολιτική υπερδανεισμού και υπερφορολόγησης που ακολούθησε ο Χαρίλαος Τρικούπης δεν είχαν τίποτε το "εκσυγχρονιστικό" και οδήγησαν τη χώρα στη χρεωκοπία. Από την άλλη πλευρά, ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης δεν ήταν ο αρχετυπικός δημαγωγός Έλληνας πολιτικός. Αντίθετα, διατύπωσε μια εύστοχη κριτική στα πεπραγμένα της τρικουπικής κυβέρνησης, κριτική που σε πολλά σημεία της κινείται στα πλαίσια της ελληνικής φιλελεύθερης παράδοσης. Εξαιτίας των αδυναμιών του, των αντιφάσεών του αλλά και των συνθήκων, δεν ακολούθησε μια πολιτική χαμηλής φορολογίας και χαμηλών δαπανών, όπως υπόσχοταν προεκλογικά . Εν τέλει και οι δύο πολιτικοί συνέχισαν την πολιτική που ακολούθησαν όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις τον 19ο αιώνα και η οποία περιέλαμβανε, σύμφωνα με τον καθηγητή Μιχάλη Ψαλιδόπουλο ,"ad hoc μέτρα, προσήλωση στο στόχο της εθνικής ολοκλήρωσης, φορολογικούς πειραματισμούς, δανειακές υπερβολές και έλλειψη εμπιστοσύνης στην ελεύθερη αγορά". Την τελευταία φορά, αυτό το μίγμα πολιτικής μας οδήγησε στη χρεωκοπία. Το ανησυχητικό είναι πως , αν και δεν υπάρχει πια η Μεγάλη Ιδέα, όλα τα υπόλοιπα στοιχεία αυτής της πολιτικής μένουν σταθερά μέχρι τις μέρες μας!

[Πηγές :
1)"Τα Πολιτικά Κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936"- Gunar Hering (εκδόσεις ΜΙΕΤ)
2) "Οικονομολόγοι και Οικονομική Πoλιτική στη Σύγχρονη Ελλάδα"- Μιχάλης Ψαλιδόπουλος (Μεταμεσονύχτιες Εκδόσεις)
3)"Κράτος και οικονομική πολιτική στον 19ο αιώνα"- Κώστας Βεργόπουλος (Εκδόσεις Εξάντας)]