Φιλελευθερισμός και εθνικισμός

Του Νίκου Γεωργιόπουλου

Το άλυτο πρόβλημα της ελληνικής αριστεράς ήταν και είναι ο συμβιβασμός του κομμουνιστικού διεθνισμού και της ταξικής ανάλυσης της ιστορίας με το εθνικό ζήτημα. Στην κρίσιμη στιγμή η ελληνική αριστερά έπαιξε το χαρτί του ελληνικού εθνικισμού κατά την κατοχή για να κερδίσει συμπάθειες. Σε αντίθεση βεβαία με τις διεθνιστικές απόψεις που είχε κατά την μικρασιατική εκστρατεία. Το άλυτο πρόβλημα της ελληνικής δεξιάς ήταν και είναι ο συμβιβασμός του ελληνικού εθνικισμού με το Βυζάντιο. Πως δηλαδή ένα εθνικό κράτος μπορεί να εμφανιστεί ως συνέχεια μιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας που δεν είχε και πολύ σχέση με τον ελληνισμό πάρα μόνο στην γλώσσα και στην θρησκεία. Έτσι γεννιέται ένας δεξιός μύθος αυτός της συνέχειας του έθνους μέσω της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Οι Έλληνες φιλελεύθεροι αντί να προβάλλουν μια ανεξάρτητη ιστοριογραφική ανάγνωση, καταπίνουν μονοκοπανιά την μαρξιστική ανάλυση της ελληνικής ιστοριογραφίας. Φταίει ενδεχομένως το γεγονός πως η δεξιά εθνικόφρονη αντίληψη ήταν τελείως αποκομμένη από την πραγματικότητα και πολύ λαϊκή για τα γούστα κάποιων εστέτ του φιλελευθερισμού που μάλιστα θήτευσαν και στην αριστερά μέχρι που είδαν καπιταλιστικό φως και μπήκαν. Έτσι μόνιμο ιδεολογικό φορτίο του ελληνικού φιλελευθερισμού κατέστη η αποδοχή των απόψεων των Χόμπσμπαουμ-Γκέλνερ στην νεοελληνική εθνογέννεση όμως σε σημείο που δικαίωνε γελοίους εθνικισμούς όπως αυτόν των Σκοπίων.

Βεβαία αυτή ήταν η συνταγή προς την περιθωριοποίηση μιας και αντιεθνικισμό με κρατικιστικό οικονομικό πρόταγμα πουλούσε ένα κοινοβουλευτικό μαγαζί ο ΣΥΝ-ΣΥΡΙΖΑ που ικανοποιούσε και τον βαθύ κρατισμό της αριστεράς άλλα και ικανοποιούσε τον αντιεθνικισμό που είναι μόδα σε αυτόν το χώρο. Ο ελληνικός φιλελευθερισμός σπάνια κοίταξε κατάματα την ιστορία του διότι θα διαπίστωνε πως ένθερμοι φιλελεύθεροι όπως ο Κοραής, ο Παύλος Καλλιγάς και ο Μάρκος Ρενιέρης ήταν ένθερμοι εθνικιστές. Μεγαλοαστικές οικογένειες εμφορούνται από εκσυγχρονιστικά ιδεώδη όπως οι Δραγούμηδες και οι Μελάδες ήταν οι ίδιες υπέρμαχοι του ελληνικού εθνικισμού.

Κεντρική μου θέση, χωρίς βέβαια να έχω εμπειρικά δεδομένα να την τεκμηριώσω πέρα από ανεκδοτολογικές εικασίες και προσωπική εμπειρία, είναι πως ο φιλελευθερισμός ως εκσυγχρονιστική και προοδευτική ιδεολογία δεν μπορεί να συμβιβάσει το ελευθεριακό του πρόταγμα με τον μυστικισμό που συνοδεύει την σύνδεση Ελληνισμού-Βυζαντίου. Και αυτό γιατί ο εθνικισμός ως μια προσπάθεια δημιουργίας ενός Ρωμέηκου κράτους έρχεται σε αντίθεση με την φιλελεύθερη θεώρηση της κοινωνικής και κρατικής οργάνωσης. Και πολύ περισσότερο όταν σήμερα ο νέος ελληνικός εθνικισμός (αντιπαραβάλλω το νέος ελληνικός με το νεοελληνικός για χρονολογικούς λογούς. Με τον όρο νέος ελληνικός εννοώ τα τελευταία 30 χρονιά, με το νεοελληνικός εννοώ τον ιστορικό χρόνο του νεοελληνικοί έθνους και κράτους χοντρικά από την Άλωση και εντεύθεν) εμφορείται από οπισθοδρομικά ιδεολογήματα καθώς και με την εθνικόφρονη αντίληψη περί συνέχειας του έθνους μεσώ Βυζαντίου. Αυτή με λίγα λόγια είναι η Παπαρρηγοπούλεια αντίληψη της ιστορίας.

Η σύνδεση του Βυζαντίου με το νέο ελληνικό κράτος δίνει στον νέο ελληνικό εθνικισμό τα μυστικιστικά χαρακτηριστικά που φέρνουν τους σπόρους της αντιδραστικότητας, της θρησκοληψίας και του αντί εκσυγχρονισμού. Η πιο ώριμη προσπάθεια αποσύνδεσης του Βυζαντινού μυστικισμού με τον νεοελληνικό εθνικισμό γίνεται από τον Ίωνα Δραγούμη ο οποίος δεν αναφέρει πουθενά την Ορθοδοξία πάρα μόνο εργαλειακά ως μέρος του λαϊκού πολιτισμού ενώ παράλληλα διατυπώνει ένα πολιτικό πρόγραμμα οικονομικού φιλελευθερισμού πολύ προωθημένου ακόμα και για σήμερα.

Παλαιότερα ο βυζαντινός μυστικισμός είχε συγκρουστεί με τον ελληνικό εθνικισμό από την εποχή του Κοραή όταν έγραψε την Αδελφική Διδασκαλία κόντρα στην ραγιάδικη Πατρική Διδασκαλία, όπως επίσης στις ιδεολογικές μάχες κατά των απόγονων των Κολλυβάδων όπως του οπαδού του Ελληνοτουρκισμού Ιακωβάτου Τυπάλδου. Αν πάει κάνεις πίσω το ρολόι της ιστορίας και φτάσουμε στις παραμονές της Αλώσεως η “εθνικιστική” μεριά ταυτίστηκε με τους εν τοις πράγμασι προοδευτικούς ενωτικούς σε αντίθεση με τους οπαδούς του ordo rerum romanum και έπειτα ordo rerum phanarium. Οι Ελληνιστές φιλόσοφοι όπως ο Βησσαρίων, ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, ο Δημήτριος Κυδώνης και άλλοι ταυτίστηκαν τόσο με το ενωτικό κίνημα όσο και με την προσπάθεια αναβίωσης της ελληνικής φιλοσοφίας και υπήρξαν οι πρώιμοι εκπρόσωποι του ουμανισμού και της Αναγέννησης στην Ευρώπη.

Το εθνικό κίνημα των ενωτικών που τόνιζε την ανάγκη σχετικής ανεξαρτησίας της ελληνικότητας από την τότε ορθοδοξία μπορεί να ιδωθεί ως ένας προγεννήτoρας του νεοελληνικού εθνικισμού. Πράγματι τόσο ο Κοραής, ο Ρενιέρης, ο Καλλιγάς και άλλοι εμφορούνται από τα δημοκρατικά πρότυπα της αρχαίας Ελλάδας ενώ προβάλλουν την αντιπαλότητα ανατολής-δύσεως ως κεντρικό σημείο του εθνικού ζητήματος. Καθόλου τυχαία που η φιλοπατριαρχική και αντιδυτική εφημερίδα “ο Αιών” χαρακτηρίζει την Μεγάλη Ιδέα ως Παπική ιδέα που πολεμάει την Ορθοδοξία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ερμηνείας είναι πράγματι ένα ιστορικό ατύχημα γιατί πέρασε ο Βυζαντινός μυστικισμός στον νέοελληνικο εθνικισμό.

Η προσκόλληση του Βυζαντινού μυστικισμού στον νεοελληνικό εθνικισμό είναι μια θανατηφόρα λαβή στον νεοελληνικό εθνικισμό μιας και του αφαιρεί την πρωτοπόρα ζωτικότητα του εκσυγχρονιστικού και φιλοδυτικού προταγμένος που είχε. Βεβαία δεν θα πρέπει να αμφισβητηθεί το γεγονός πως η ύπαρξη του Ρωσικού κόμματος, με ηγετική μορφή τον Κολοκοτρώνη, που κουβάλησε όλον τον Βυζαντινό μυστικισμό μπλέκει την ευθεία σχέση που κάποιος θα αποτολμούσε να κάνει μεταξύ φιλελευθερισμού και εθνικισμού. Παρόλα αυτά η υψηλή άλλα όχι τελεία συσχέτιση φιλελευθερισμού και εθνικισμού θα πρέπει να δημιουργήσει δεύτερες σκέψεις στους Έλληνες φιλελεύθερους όσον άφορα την αντιεθνικιστική ρητορική τους και την αφομοίωση των ιδεών της Μαρξιστικής αριστεράς.

Αν μπορώ να συμπυκνώσω το νόημα της σκέψης μου θα έλεγα πως στην νεοελληνική ιστορία μέχρι ενός σημείου, εθνικισμός και φιλελευθερισμός είχαν μια συμπληρωματική σχέση με αντίπαλο τον οικουμενισμό του Βυζαντίου. Στην συνέχεια η ύπαρξη της Κωνσταντινουπόλως ως Σιών του Ελληνκού έθνους βάζει τους σπόρους του Βυζαντινού μυστικισμού, ο Ελληνικός εθνικισμός δεν είναι πια μια Παπική ιδέα κατά της ορθοδοξίας αλλά η πραγμάτωση του ονείρου μιας αναστηλωμένης Βυζαντινής εθνικής πια αυτοκρατορίας. Σε αυτό βοηθάνε οι Νεότουρκοι που διαλύουν καθε ψευδαίσθηση στους υπόδουλους για ίση συμμετοχή στις τύχες της αυτοκρατορίας. Με αυτό τον τρόπο ο Βυζαντινός οικουμενισμός παντρεύει ένα περιορισμένο Βυζαντινό όραμα με τον εθνικισμό. Έτσι ο ελληνικός εθνικισμός ανεβαίνει στο άρμα της ελληνορθοδοξίας και μετατρέπεται στην χυδαία εθνικοφροσύνη που ακολουθεί μέχρι τα χρόνια της χούντας και εν πολλοίς χαρακτηρίζει τους σημερινούς εθνικιστές.

Ο εθνικισμός εμπεριέχει κολλεκτιβιστικά στοιχειά που δεν ταιριάζουν απολυτά με τον φιλελευθερισμό, όμως ο εθνικισμός κόντρα στις απόλυτες μοναρχίες τόνισε την ανάγκη της ύπαρξης των συνταγματικών ελευθερίων κόντρα στην παντοδυναμία του ηγεμόνα άλλα επίσης συνέβαλε και στην δημιουργία πιο περιφερειακών δομών του κράτους. Για παράδειγμα η νίκη του Ουγγρικού εθνικισμού το 1867 δημιουργεί δυο ανταγωνιστικές πολιτικοοικονομικές ζώνες εντός της νεοπαγούς Αύστρο-Ουγγρικής αυτοκρατορίας. Την σημερινή εποχή της ευρωπαικής ολοκλήρωσης ένας προοδευτικός φιλελεύθερος αντί-κεντρισμός (anti-centralism) θα μπορούσε να είναι το αντίβαρο έναντι σε μια διευρυμένη γραφειοκρατική Ευρώπη. Ήδη αυτό το σκεπτικιστικό κίνημα βαφτίζεται (ενδεχομένως ορθά) εθνικιστικό. Οι εγχώριοι αντιεθνικιστές σαν τους μυστικιστές οπαδούς του ordo rerum romanum αναζητούν το νέο ordo rerum στις Βρυξέλλες.

Σαφέστατα όμως οι Έλληνες φιλελεύθεροι δεν έχουν κανέναν λόγο να ταυτιστούν με τον σωβινισμό και τον επιθετικό εθνικισμό και αυτό διότι ο πόλεμος είναι η υγεία του κράτους. Όμως σήμερα που τουλάχιστον το ενδεχόμενο των ενόπλων συρράξεων έχει αποφευχθεί, η ασυλία που δίνουν στους γειτονικούς εθνικισμούς είναι τουλάχιστον περίεργη. Βασικό όμως καθήκον θα ήταν η κάθαρση της νεοελληνικής ιστορίας από το Βυζάντιο ώστε να αποκοπεί το εθνικό πρόσταγμα από τον μυστικισμό και την οπισθοδρομικότητα.

Μια νέα ιστοριογραφία θα μπορούσε να αναδείξει την συνέχεια του ελληνικού έθνους ως κατεχόμενου πληθυσμού εντός της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, με τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες να μην είναι τίποτα περισσότερο από καταπιεστικοί σατράπηδες μιας παρηκμασμένης αυτοκρατορίας που στεκόταν όρθια επειδή ήταν το μόνο μέρος με τάξη σε έναν κόσμο χάους. Με αυτόν τον τρόπο η μετατροπή του ελληνικού έθνους σε ένα κανονικό έθνος-κράτος χωρίς αυτοκρατορικές και μυστικιστικές παρακαταθήκες μπορεί να δώσει ένα νέο νόημα στο πως προσδιορίζεται το ίδιο στο μέλλον.

Θα ήταν μια ενδιαφέρουσα πνευματική άσκηση για τον ελληνικό φιλελευθερισμό να αυτοπροσδιορίσει μια δική του ιστοριογραφία βασισμένη τόσο στο ελευθεριακό του πρόταγμα κατά των αυτοκρατορικών σχημάτων, όσο και ως υπερμάχου του ορθολογισμού έναντι του μυστικισμού και του κολεκτιβισμού του κλασσικού εθνικισμού. Χωρίς όμως να ξεχνάει την ιστορία του και να αντιγράφει τους αντιπάλους του.