O Milton Friedman που γνώρισα

Τελευταία φορά συνάντησα τον Milton Friedman τον Οκτώβριο του 2005. Σαν chairman τότε του Milton Friedman Group του πανεπιστημίου του Σικάγο, είχα οργανώσει το ετήσιο «προσκύνημα» στο Σαν Φρανσίσκο που διαβιούσε. Η συνάντηση έγινε σε ένα εστιατόριο όπου επί τρεις ώρες 20-25 μέλη και απόφοιτοι του group πυροβολούσαμε τον Milton Friedman με ερωτήσεις επί παντός επιστητού. Η εικόνα που σχηματίσα ήταν, surprise, πολύ διαφορετική από αυτήν που προβάλλεται από τους κρατιστές και έχει καθιερωθεί στην Ελλάδα.

Στην χώρα μας, η κυρίαρχη εικόνα του Friedman είναι αυτή που έχει υπαγορευθεί από λαϊκιστές  δημοσιογράφους όπως η Naomi Klein. Στο δημοφιλέστατο στην Ελλάδα βιβλίο της «Δόγμα του Σοκ» μέσα από όλες τις διαστρεβλώσεις και παρανοήσεις, ο Milton Friedman προβάλλει σαν αυταρχικός χαρακτήρας και αιμοσταγής υποκινητής των συμφερόντων των εταιρειών. Τίποτε δεν απέχει περισσότερο από την αλήθεια.

Στο γεύμα με το γκρουπ, ο 93χρονος τότε Milton Friedman εμφανίστηκε χωρίς συνοδεία με ένα μεγάλο χαμόγελο. Για τρεις ώρες υπέμεινε φωτογραφίσεις, υπογραφές βιβλίων και εκατοντάδες (όχι πάντα ευφυείς) ερωτήσεις χωρίς παράπονο ή ειρωνεία, αλλά πολλές φορές με χιούμορ. Προσωπικά νομίζω ότι ήταν ο πιο προσιτός από αυτήν την κάστα των ultra-intelligent κατόχων Nobel –και νομίζω έχω συναντήσει αρκετούς.

Πέρα όμως από τις θετικές προσωπικές εντυπώσεις, υπάρχει και ο ρόλος του Friedman στην ακαδημαική και πολιτική αρένα. Λίγοι θα αρνηθούν ότι ο Friedman έχει παίξει μοναδικό ρόλο στην διάδοση των ιδεών κατά του κρατικού παρεμβατισμού. Ήταν ο Milton Friedman στην δεκαετία του 50 που κατέρριψε τον πρώιμο Κεϋνσιανισμό και απέδειξε με την αναλυτική μονεταριστική του προσέγγιση ότι η ύφεση του 30 δεν ήταν αποτυχία της αγοράς, αλλά αποτέλεσμα κρατικής παρέμβασης στην προσφορά χρήματος. Αργότερα θα υποστηρίξει την εθελοντική θητεία, τα εκπαιδευτικά vouchers, τις ελεύθερες νομισματικές ισοτιμίες και το εγγυημένο ελάχιστο εισόδημα μέσω αρνητικού φόρου εισοδήματος. Μέχρι το τέλος της ζωής του ο Milton Friedman θα συμβουλεύσει όποιες κυβερνήσεις του το ζητήσουν, όπως τις ΗΠΑ, την Γιουγκοσλαβία, την Ρωσία, την περίφημη Χιλή. Αντίθετα με πολλούς άλλους οικονομολόγους που εύρισκαν άγονη την προσπάθεια ενημέρωσης των μαζών, ο Milton Friedman θα προσεγγίσει το ευρύ κοινό με εγχειρήματα όπως την τηλεοπτική σειρά «free to choose» την δεκαετία του 80. 

Και ενώ η συνεισφορά του στην οικονομική επιστήμη και τον πολιτικό διάλογο είναι αναμφισβήτητη, η εικόνα που έχει καλλιεργηθεί από τους αγοραφοβικούς είναι ότι ο Friedman ήταν ένας φανατικός της αγοράς, απόλυτος και ακραίος. Δεν είναι όμως αλήθεια. Ευγενικός χαρακτήρας εκ φύσεως, είχε πάντα καλά λόγια να πει για τον μεγάλο του ακαδημαϊκό αντίπαλο τον Keynes, τον οποίο χαρακτήρισε “brilliant scholar” και το βιβλίο του General theory, που ο ίδιος κατέρριψε τα συμπεράσματα του, "a great book". Αυτή μετριοπάθεια του ήταν η αιτία για τον σκεπτικισμό εάν όχι έκδηλη αντιπάθεια προς τον Friedman  από την άλλη μεγάλη σχολή της φιλελεύθερης παράταξης, την αυστριακή. Ανάμεσα στα πολλά επίθετα, έχει χαρακτηριστεί και «Κευνσιανός μονεταριστής» ή ακόμη «κρατιστής λύκος με φιλελεύθερη προβιά» (Rothbard). Ο κύριος λόγος είναι η αποδοχή από τον Friedman του fiat money η ποσότητα του οποίου θα ρυθμίζεται από τις κεντρικές τράπεζες. Επίσης είναι πράγματι γεγονός ότι ο Milton Friedman έχει υποστηρίξει την κρατική παρέμβαση στην οικονομία, με χειρότερο παράδειγμα την Ιαπωνία και την πρόταση του το 1997 για τύπωμα περισσότερων γιεν αντί για φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Πιστεύω όμως ότι η κριτική που του γίνεται παραβλέπει δύο στοιχεία. Πρώτα, ότι ο Friedman ήταν ανοικτός σε όλες τι ιδέες γιατί απλά πίστευε ότι οι οικονομικές θεωρίες πρέπει να είναι αντικείμενο αναλυτικής έρευνας, να αποδεικνύονται ή να καταρρίπτονται πάνω στην βάση δεδομένων και όχι προτιμήσεων. Μετά, σε θέματα πολιτικής, ο Friedman ήταν πραγματιστής, υποστηρίζοντας ότι για να φθάσουμε στην φιλελεύθερη ουτοπία πρέπει να προχωρήσουμε βήμα-βήμα, ακόμη και με προτάσεις για διαχείριση του τωρινού κρατισμού.

Εκατό χρόνια μετά την γέννηση του, νομίζω ότι αυτή ήταν και η μεγάλη παρακαταθήκη του: αντίσταση στον κρατισμό με μία φιλελεύθερη αλλά και, κρίσιμα, πραγματιστική ατζέντα.