Αηθής οικογενισμός: οι κόρες του Πολύδωρα και η θνησιγένεια των ελληνικών μεταρρυθμίσεων

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Edward C. Banfield πήγε με τη γυναίκα του να ζήσουν στο πατρικό χωριός της, στα Βασιλικάτα της νότιας Ιταλίας. Τις εμπειρίες και τις παρατηρήσεις του τις συνόψισε στο βιβλίο "Η ηθική βάση μιας οπισθοδρομικής κοινωνίας" (The moral basis of a backward society).

Ο Banfield παρατήρησε μια οικογενειακοκεντρική κοινωνία όπου κυριαρχούσε ο προσωπικός ωφελιμισμός, και στην οποία το δημόσιο συμφέρον θυσιαζόταν στο βωμό του νεποτισμού και της άμεσης οικογένειας. Τα μέλη της κοινωνίας αυτής αδυνατούσαν να συνεργαστούν μεταξύ τους για το κοινό καλό και για οτιδήποτε ξεπερνούσε τα άμεσα, υλικά, συμφέροντα της πυρηνικής οκογένειας. Ως αποτέλεσμα, το χωριό βούλιαζε στη διαφθορά, την καχυποψία, τη ζήλια και τις κακές σχέσεις ανάμεσα στους κατοίκους. Οι κάτοικοι έβλεπαν το χωριό τους ως ένα πεδίο πολέμου και ανταγωνισμού, και όχι ως μια κοινότητα. Σας θυμίζουν τίποτα όλα αυτά;

Η έμφαση στην άμεση οικογένεια, ακόμα κι αν αυτό υπονομεύει το γενικότερο κοινωνικό καλό, ονομάστηκε από τον Αμερικανό μελετητή "αηθής οικογενισμός" (amoral familism). Στις αιτίες του συγκεταλέγονται ποικίλοι πολιτιστικοί και ιστορικοί παράγοντες. Η Κάτω Ιταλία και η Ελλάδα μοιράζονται κοινή ιστορική αφήγηση αλλεπάλληλων κατακτητών. Η εξουσία, επί αιώνες, ανήκε σε "άλλους", σχεδόν αποκλειστικά ξένους, και δεν ήταν ποτέ κτήμα των αυτόχθονων. Επί αιώνες δεν υφίστατο ουδείς ευρύτερος κοινωνικός ή πολιτικός θεσμός στον οποίο να μπορούν να συμμετέχουν ισότιμα οι πολίτες. Δεν υφίστατο καν η έννοια του "πολίτη". Ακόμα και η εκκλησία αποτελούσε μνημείο αναξιοκρατίας όπου τα ωφέλη, οι τίτλοι και τα έσοδα μοιράζονταν ανάμεσα σε ανταγωνιζόμενες οικογένειες. Μέσα σε ένα τέτοιο κοινωνικο-ιστορικό περιβάλλον οι μόνοι που μπορούσες να εμπιστευτείς ήταν οι "δικοί" σου άνθρωποι, το αίμα σου.

Στην Ελλάδα όλες οι προσπάθειες κοινωνικής μεταρρύθμισης που έγιναν από τον Καποδίστρια και μετά απέτυχαν κυρίως εξαιτίας του εγγενούς αηθούς οικογενισμού μας. Ο Πολύδωρας, και σχεδόν άπαντες οι πολιτικοί που πέρασαν από θέσεις εξουσίας, εξυπηρέτησαν κατ΄αρχήν την άμεση οικογένειά τους, κατόπιν τους συγγενείς τους και, αν περίσσευε κανένα ρουσφέτι, τους συγχωριανούς τους ή το νομό όπου εκλέγονταν. Ο αηθής οικογενισμός διατρέχει όλο το πολιτικό φάσμα διότι είναι ανεξάρτητος πολιτικής ιδεολογίας. Είναι εντικτώδης και αντανακλαστικός. Είναι επίσης η αιτία που η Ελλάδα παραμένει, δύο σχεδόν αιώνες από την ανεξαρτησία της, μια κοινωνία πελατών και όχι πολιτών.

Κατά τον Banfield η μόνη διέξοδος για μια οπισθοδρομική κοινωνία από τον αηθή οικογενισμό είναι η δημιουργία επαρκούς "κοινωνικού κεφαλαίου". Δηλαδή να δημιουργηθούν και να καλλιεργηθούν συνήθειες, συμπεριφορές, δίκτυα και κανόνες που παρακινούν τους ανθρώπους να συνεργάζονται για το κοινό καλό ανεξάρτητα από δεσμούς αίματος.

Ευτυχώς, στην Ελλάδα βλέπουμε να δημιουργείται επιτέλους η απαρχή ενός τέτοιου κοινωνικού κεφάλαιου, από ένα πλήθος κόσμου, νέων ή λιγότερο νέων. Είναι ένα διαρκώς διογκούμενο κομμάτι πολιτών που - κατά κανόνα - ζει σε μεσαίες ή μεγάλες πόλεις, έχει αποκοπεί σε μεγάλο ή μικρότερο βαθμό από τις οικογενειακές ρίζες στο χωριό, δεν εργάζεται στο δημόσιο (ή αν εργάζεται σε αυτό νοιώθει αποξενωμένο), και δεν εκπροσωπείται ή μένει διαρκώς ανικανοποίητο από τα κοινοβουλευτικά κόμματα. Αυτό το ανανεωτικό, μεταρρυθμιστικό ρεύμα πολιτών έρχεται σε σύγκρουση με την οπισθοδρομική Ελλάδα όπως αυτή εκφράζεται κυρίως μέσα από τα συνδικάτα άμεσα ή έμεσα εργαζομένων στο κράτος, τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, την πλειονότητα των πολιτικών, κλπ. Είναι αυτοί των οποίων η συνείδηση αγαναχτεί από την κατάφορη αδικία να προστατεύονται με εργασιακή μονιμότητα όσοι εργάζονται για το κράτος ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες να ρίχνονται στο έλεος της χειρότερης οκονομικής κρίσης.

Μεταρρυθμίζοντας ριζικά το κράτος, κόβωντας τον ομφάλιο λώρο που συνδέει την πολιτική εξουσία με την παροχή "ενοικίων" (τύπου αργομισθίας στο δημόσιο, επιδοτήσεων κλπ.), ίσως δώσει την ευκαιρία σε αυτό το, πραγματικά προοδευτικό, κομμάτι του ελληνικού λαού να δημιουργήσει με τον καιρό το κοινωνικό κεφάλαιο που χρειάζεται η χώρα μας για να πάει μπροστά.

Για αυτό και τα κόμματα είτε αντιδρούν λυσσαλέα εναντίον των μεταρρυθμίσων στο δημόσιο τομέα (οι αριστεροί) είτε επικαλούνται το "κοινωνικό κόστος" (!) για να (επανα)διαπραγματευτούν με τους διεθνείς πιστωτές την αναβολή ή την ακύρωσή τους (οι δεξιοί). Γνωρίζουν ότι το αποτέλεσμα μιας τέτοιας μεταρρύθμισης θα πυροδοτήσει ριζικές αλλαγές στον πολιτικό χάρτη της Ελλάδας, φέρνοντας στο προσκήνιο νέες πολιτικές δυνάμεις. Οι παλιοί τους φίλοι οι οποίοι ελέγχαν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης με αντάλλαγμα παχυλά συμβόλαια δημοσίων έργων χάνουν το παιχνίδι της πολιτικής επιρροής. Η αποκέντρωση - και άρα απελευθέρωση - του πολιτικού διαλόγου χάρη στο διαδίκτυο, τα ιστολόγια και τα κοινωνικά δίκτυα, ενδυναμώνει τη δυναμική μιας ιστορικής μετάλλαξης της Ελληνικής κοινωνίας μακριά από τον αηθή οικογενισμό και προς μία κοινωνία πολιτών.

Στο μέλλον, η ελληνική κρίση και τα αποτελέσματα των μνημονίων θα αναφέρονται ως η σύγκρουση εκείνων που επιθυμούσαν την ελευθερία και την πρόοδο με τον συντηρητισμό του πολιτικού κατεστημένου και με τους κόκκινους και μαύρους βρυκόλακες του ολοκληρωτισμού. Ας ελπίσουμε ότι εκείνα τα μελλοντικά βιβλία της ιστορίας θα προσθέτουν επίσης ότι η Ελλάδα στα τέλη του 2012 άρχισε να πηγαίνει μπροστά.