Pan-Europa: Η αυτοκρατορία που δεν συνέβη

Το 1957, δέκα περίπου χρόνια μετά τη λήξη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, υπογράφεται η συνθήκη της Ρώμης με την οποία ιδρύθηκε η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), ο πρόδρομος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την αρχή της ίδρυσης της ΕΟΚ ο στόχος για την ομοσπονδοποίηση της Ευρώπης ήταν σαφής. Μαζί με την ΕΟΚ είχαν προταθεί μια Αμυντική Ένωση καθώς και μια Πολιτική Ένωση, οι οποίες όμως δεν συνεστάθησαν επειδή κατέστη προφανές ότι το Γαλλικό Κοινοβούλιο δεν θα τις επικύρωνε.

Έχει ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον η διατύπωση του οράματος μιας ομόσπονδης Ευρώπης. Πατέρας της σύγχρονης πανευρωπαϊκής ιδέας θεωρείται ο Ριχάρδος-Νικόλας von Coudenhove-Καλλέργης, ένας Αυστρο-ούγγρος ευγενής, ο οποίος το 1923 εξέδωσε ένα βιβλίο με τον τίτλο «Pan-Europa». Η μητέρα του Ριχάρδου-Νικόλα ήταν Γιαπωνέζα ενώ ο ίδιος ήλκε μέρος της καταγωγής του από τους Κρητικούς Καλλέργηδες. Το 1300 ο Αλέξιος Φωκάς-Καλλέργης, πρόγονος του Ριχάρδου-Νικόλα, είχε υπογράψει εκ μέρους των Κρητικών την προσχώρηση της Κρήτης στην Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας.

Ο Ριχάρδος-Νικόλας ήταν μια έντονη προσωπικότητα που άσκησε τεράστια επιρροή στο όραμα μιας αναγεννημένης, ενωμένης Ευρώπης. Οι περιπέτειές του κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου αποτέλεσαν τη βάση πάνω στην οποία φτιάχτηκε ο φανταστικός χαρακτήρας του Victor Laszlo στην ταινία Καζαμπλάνκα. Εκείνος ήταν που πρότεινε το 1955 ως Ευρωπαϊκό Ύμνο την Ωδή στη Χαρά του Μπετόβεν, μια πρόταση που έγινε αποδεκτή από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δεκάξι χρόνια αργότερα. Όμως αυτό που είχε ιδιαίτερη πολιτική σημασία ήταν η οργάνωση από τον Ριχάρδο-Νικόλα της Ευρωπαϊκής Κοινοβουλευτικής Ένωσης (EPU) το 1947. Μιλώντας στην πρώτη σύνοδο της EPU o Ριχάρδος-Νικόλας von Coudenhove-Καλλέργης υποστήριξε την δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς με σταθερό νόμισμα ως το όχημα με το οποίο η Ευρώπη θα ανοικοδομούνταν από τις στάχτες του πολέμου. Αυτό ήταν το όραμα που γέννησε την Ενωμένη Ευρώπη στην οποία ζούμε σήμερα.

Ίσως μία από τα λιγότερες γνωστές πτυχές της ρητορείας του von Coudenhove-Καλλέργη είναι ότι συχνά υποστήριξε την αναβίωση της αυτοκρατορίας του Καρόλου του Μεγάλου.

Η ιδεολογία του Ευρωπαϊκού φεντεραλισμού η οποία διατρέχει την οικοδόμηση της Ενωμένης Ευρώπης είναι η προσπάθεια για την αναβίωση μιας πανευρωπαϊκής αυτοκρατορίας. Αν και οι Ευρωπαίοι φεντεραλιστές δεν έχουν πρόθεση να επαναφέρουν κάποιον αυτοκράτορα σε κάποιο θρόνο, η ιδέα μιας πολιτικά ενωμένης Ευρώπης με κοινό νόμισμα είναι ισοδύναμη με μια ένα ενιαίο, πολυεθνικό κράτος με κοινή κεντρική διοίκηση: μια Νέα Κοινοβουλευτική Ρώμη.

Αυτό το όραμα αποτέλεσε την κινητήριο δύναμη για την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του ευρώ και του Ευρωσυντάγματος. Μέχρι που το όραμα ήρθε σε σύγκρουση με την πραγματικότητα.

Το φιάσκο του Ευρωσυντάγματος

Η Συνθήκη για την Εφαρμογή ενός Συντάγματος για την Ευρώπη ήταν ένα αρκετά σοφό κείμενο. Επέλυε πολλά προβλήματα διοίκησης μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης με πολλά κράτη-μέλη, θεμελίωνε κοινές ευρωπαϊκές αξίες και δικαιώματα των πολιτών, επιβεβαίωνε την εστίαση της Ευρώπης στη δημιουργία μιας ελεύθερης αγοράς και καθόριζε μια νέα πολιτειακή ταυτότητα με Πρόεδρο και Εκπρόσωπο Εξωτερικών Υποθέσεων. Τα εθνικά κοινοβούλια των κρατών-μελών το υπερψήφισαν. Ωστόσο όταν τέθηκε σε δημοψήφισμα στην Γαλλία και την Ολλανδία το Ευρωσύνταγμα καταψηφίστηκε. Έτσι η ζωή του τέλειωσε άδοξε το 2005.

Η απλή εξήγηση για το φιάσκο του Ευρωσυντάγματος είναι η μεγάλη διάσταση που υπάρχει ανάμεσα στις Ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ και στον λαό. Η ιδέα της Ευρωπαϊκής Ένωσης φαίνεται ότι εμπνέει μόνον όσους παροικούν στις Βρυξέλλες. Όσο πιο πολύ απομακρύνεται κανείς από το κέντρο τόσο η ιδέα αυτή γίνεται και πιο άσχετη προς την πραγματικότητα.

Οι πολιτικές ελίτ της Ευρώπης μετά από μια σύντομη περίοδο περισυλλογής επανέφεραν το Ευρωσύνταγμα με άλλο όνομα και άλλη διαδικασία έγκρισης, η οποία παρέκαμπτε τους ευρωπαϊκούς λαούς. Έτσι από το 2007 ισχύει η Συνθήκη της Λισσαβόνας η οποία είναι, ουσιαστικά, το Ευρωσύνταγμα κάπως παραλλαγμένο.

Το φιάσκο του ευρώ

Η υιοθέτηση του ευρώ από έναν πυρήνα κρατών της Ένωσης ήταν επίσης μια ιδέα η οποία επιβλήθηκε από τις ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ που προσδοκούν στην ομοσπονδοποίηση της Ευρώπης.  Εκείνοι που το ενεπνεύθησαν γνώριζαν ότι όλες οι προηγούμενες ευρωπαϊκές νομισματικές ενώσεις είχαν αποτύχει. Γνώριζαν επίσης, διότι ήταν απολύτως προφανές ακόμα και σε έναν πρωτοετή φοιτητή των οικονομικών, ότι δεν μπορείς να έχεις δεκαέξι διαφορετικές χώρες με το ίδιο νόμισμα αλλά διαφορετικές οικονομικές πολιτικές και διαφορετικές κουλτούρες και ρυθμούς ανάπτυξης. Αυτό στο οποίο προσέβλεπαν ήταν ότι το κοινό νόμισμα θα λειτουργούσε ως καταλύτης για την στενότερη συνεργασία των κρατών-μελών η οποία θα οδηγούσε, αναγκαστικά, σε μια κοινή οικονομική διακυβέρνηση.

Σύμφωνα με το βέλτιστο σενάριο της ίδρυσης του ευρώ τα κράτη μέλη θα απολάμβαναν χαμηλό πληθωρισμό και υψηλή ανάπτυξη. Οι ευρωπαϊκοί λαοί θα αντιλαμβάνονταν τότε πόσο καλύτερα είναι να ανταλλάξουν ένα ακόμα μεγάλο μέρος της εθνικής τους ανεξαρτησίας προς όφελος της βελτίωσης του βιοτικού τους επιπέδου. Το χείριστο σενάριο προέβλεπε μια μεγάλη κρίση η οποία όμως θα έφερνε τους λαούς επίσης πιο κοντά. Με άλλα λόγια το ευρώ είτε πετύχαινε είτε αποτύγχανε θα οδηγούσε προς την κοινή οικονομική διακυβέρνηση, και άρα προς μια ευρωπαϊκή ομοσπονδία.

Τελικά, όπως γνωρίζουμε, η κρίση που προέβλεπε το χείριστο σενάριο συνέβη. Αλλά αντί να φέρει τους ευρωπαϊκούς λαούς του ευρώ πιο κοντά τους μετέτρεψε σε πικρούς αντιπάλους.  Πρόσφατη δημοσκόπηση  ("Διατλαντινές τάσεις 2012) δείχνει ότι το 57% των Ευρωπαίων θεωρεί ότι ευρώ ήταν επιζήμιο για την οικονομία.

Το φιάσκο του ευρώ απέδειξε πώς η διαφορετική αντίληψη και κουλτούρα των ευρωπαϊκών λαών αποτελούν τροχοπέδη για τον φεντεραλισμό της Ευρώπης. Το εξώφυλλο του Γερμανικού Focus με την Ελληνίδα Αφροδίτη της Μήλου να σηκώνει περιπαικτικά το μεσαίο δάχτυλο του χεριού της στους Γερμανούς αναγνώστες του περιοδικού αποτελεί ίσως την πιο χαρακτηριστική απεικόνιση του τέλους του ομοσπονδιακού οράματος.

Όπου η Γερμανία επιβάλλεται

Η κρίση του ευρώ που ξεκίνησε στην Ελλάδα παρέσυρε τις οικονομίες της Πορτογαλίας και της Ιρλανδίας και απείλησε την Ιταλία και την Ισπανία.  Οι κατ΄ εξοχήν οραματιστές της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας - δηλαδή οι Γάλλοι απόγονοι του Καρλομάγνου και οι Γερμανοί απόγονοι της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας – βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία να σχεδιάσουν τρόπους οικονομικής διακυβέρνησης του ευρώ, ακολουθώντας την προβλεπόμενη συνταγή του χείριστου σεναρίου. Οι Ευρωπαϊκές ελίτ έχουν πλήρη αντίληψη ότι οι λαοί τους δεν αισθάνονται αλληλλέγυοι μεταξύ τους. Γνωρίζουν όμως επίσης ότι η Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι μονόδρομος. Αν δεν επιτευχθεί, η Ευρώπη θα μετακυλήσει στο ζοφερό ιστορικό παρελθόν των οικονομικών, και πιθανώς στρατιωτικών, ανταγωνισμών.  Θα δούμε λοιπόν ότι οι ελίτ θα επιχειρήσουν να επιβάλλουν στους λαούς την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, έστω και διά της εκπτώσεως των δημοκρατικών θεσμών. Αυτό που επιχειρήθηκε αλλά απέτυχε με το Ευρωσύνταγμα θα επιβληθεί μέσω μνημονίων και του Ευρωπαϊκού Ταμείου Στήριξης.

Η αποπομπή του Μπερλουσκόνι (όσο και απεχθής να ήταν ο άνθρωπος αυτός) στην Ιταλία και η αντικατάστασή του από μια κυβέρνηση τεχνοκρατών υπό τον Μόντι είναι ένα προφανές παράδειγμα αναστολής της δημοκρατίας προς χάριν της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Το ελληνικό δημοψήφισμα που αναγγέλθηκε από τον Γεώργιο Παπανδρέου όταν ήταν ακόμα πρωθυπουργός, ακυρώθηκε πάραυτα και ο Παπανδρέου αντικαταστάθηκε μέσα σε λίγες μέρες από τον Λουκά Παπαδήμο, τον οποίο κανείς στην Ελλάδα δεν είχε ψηφίσει. Η Νέα Δημοκρατία η οποία μέχρι τότε καταναλωνόταν σε αντιμνημονιακή ρητορική έσπευσε να συμμετάσχει σε κυβέρνηση συνεργασίας με τον ΠΑΣΟΚ, και ακολούθως να ψηφίσει όλα τα μέτρα που επιβλήθηκαν από την τρόικα. Ας θυμηθούμε ωστόσο ότι το Ευρωπαϊκό σύστημα διακυβέρνησης δεν είναι «δημοκρατία» με την έννοια του λαού, αλλά «κοινοπολιτειακό» (republican) όπου οι ελίτ διατηρούν τα πρωτεία και ελέγχονται μόνο ανά περιόδους από το ευρύτερο εκλογικό σώμα.

Η Γερμανία δεν είναι μόνο η ισχυρότερη οικονομία στην Ευρώπη. Είναι επίσης η χώρα η οποία, αφού χώνεψε μέσα της την Ανατολική Γερμανία, κατάφερε με πολλές θυσίες να γίνει μια από τις ανταγωνιστικότερες οικονομίες του κόσμου. Το Γερμανικό μοντέλο ανάπτυξης προβάλλεται από τους Γερμανούς ως το καλύτερο Ευρωπαϊκό οικονομικό μοντέλο που εγγυάται το μέλλον της Ευρώπης. Σύμφωνα με αυτούς δεν υπάρχει άλλη βιώσιμη εναλλακτική λύση σε έναν κόσμο που διαμορφώνεται από νέους πόλους ισχύος, με μικρότερο κοινωνικό κράτος, χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο και ισχυρή βιομηχανική βάση. Φυσικά, υπάρχει μεγάλος αντίλογος στην Γερμανική πρόταση, όχι μόνον από την αριστερά αλλά και από συντηρητικούς.

Ωστόσο, το είδος της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας το οποίο σχεδιάζεται αυτή τη στιγμή στις Βρυξέλλες και στο Βερολίνο είναι μια ουσιαστικά Γερμανική υπόθεση, μια νέα «Γερμανική Αυτοκρατορία». Αν το κρίνει κανείς αυτό από την σκοπιά του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η Γερμανική κυριαρχία της Ευρώπης στις αρχές του 21^ου αιώνα αποτελεί μια ιστορική ειρωνεία. Φυσικά, η σημερινή Γερμανία δεν είναι η Γερμανία του Χίτλερ, και καλά θα κάνουν πολλοί στην Ευρώπη να το αντιληφθούν αυτό.

Η εκδοχή της χαλαρής συνομοσπονδίας

Η ανυπαρξία κοινής ευρωπαϊκής συνείδησης στους λαούς της Ευρώπης είναι η Αχίλλειος πτέρνα κάθε ομοσπονδιακού οράματος. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που τόσο το Ευρωσύνταγμα όσο και το ευρώ κατέληξαν σε φιάσκο. Ωστόσο, από την Συνθήκη της Ρώμης μέχρι σήμερα η ΕΟΚ, και κατόπιν η ΕΕ, έχουν δημιουργήσει καλύτερες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες για τους ευρωπαϊκούς λαούς. Η δημιουργία μιας ανοιχτής και ελεύθερης αγοράς εντός των Ευρωπαϊκών συνόρων συντελεί στην διατήρηση της ειρήνης και στην οικονομική ανάπτυξη. Το ερώτημα λοιπόν είναι αν θα μπορούσε η Ευρωπαϊκή Ένωση να παραμείνει ως μια χαλαρή συνομοσπονδία και να είναι οικονομικά ανταγωνιστική. Είναι η Ευρωπαϊκή ομοσπονδοποίηση μονόδρομος;

Φυσικά και δεν είναι. Το αντίθετο μάλιστα. Οφείλουμε να είμαστε εναντίον μιας Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας. Η Ευρωπαϊκή ομοσπονδοποίηση θα σήμαινε ακόμα μεγαλύτερη αδιαφάνεια στις πολιτικές αποφάσεις και ακόμα μεγαλύτερη συγκέντρωση εξουσιών στις Βρυξέλλες. Οι «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης» θα υπέφεραν από τα ίδια προβλήματα που υποφέρουν οι ΗΠΑ: ισχυρά λόμπι τα οποία κατευθύνουν πλήρως την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Ειδικά στην Ευρώπη όπου δεν υπάρχει παράδοση καπιταλιστικού λαϊκισμού μία Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία θα οδηγούσε νομοτελειακά σε έναν άνευ προηγουμένου καπιταλισμό των ημετέρων (crony capitalism).

Αλλά και από ιστορική σκοπιά θα πρέπει να απορρίψουμε ένα Ευρωπαϊκό Υπερκράτος. Μπορεί η ιδέα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας να διατρέχει την Ευρωπαϊκή ιστορία ωστόσο το Ευρωπαϊκό πνεύμα έλαμψε όταν η Ευρώπη ήταν διαιρεμένη και όχι ενωμένη. Η Αναγέννηση ξεκίνησε σε μια πολιτικά κατακερματισμένη Ιταλία και μεταλαμπαδεύτηκε πρώτα στις ελεύθερες πόλεις της Φλάνδρας όπου βρήκε γόνιμο έδαφος στο ελεύθερα και γεμάτα περιέργεια πνεύματα που ζούσαν εκεί. Ο Διαφωτισμός γεννήθηκε μέσα από την αντίδραση στην βασιλική και αυτοκρατορική απολυταρχία. Ο φιλελευθερισμός, τέκνο του Διαφωτισμού, στέκεται καχύποπτα απέναντι σε κάθε μορφή υπερεθνικού συγκεντρωτισμού.

Μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία αγνοεί την ιστορική και λαογραφική πραγματικότητα των Ευρωπαίων. Αποτελεί ιστορική οπισθοδρόμηση και όχι πρόοδο. Η συγκέντρωση περισσότερων εξουσιών στα κεντρικά Ευρωπαϊκά όργανα θα καθιστούσε την Ευρώπη ακόμα πιο αδιαφανή και λιγότερο ελεύθερη. Αντίθετα, η πολιτική αποκέντρωση θα οδηγούσαν σε μια νέα μορφή ευρωπαϊκής συνείδησης, αντίστοιχης πιθανώς με την οικουμενική ελληνορωμαϊκή συνείδηση του αρχαίου κόσμου. Η ιστορία θα έχει κάνει τότε αβίαστα τον κύκλο της ώστε να υπάρξει η βαθύτερη πολιτική ένωση των Ευρωπαίων. Η πραγματική Pan-Europa μπορεί να είναι μόνον μια Ευρώπη των λαών για τους λαούς. Μια μεγάλη, και πραγματικά ελεύθερη αγορά και μια ελεύθερη, δημοκρατική, κοινωνία όπου οι πολίτες έχουν τις ίδιες ευκαρίες να προκόψουν. Η καλύτερη λύση για το μέλλον είναι μια χαλαρή συνομοσπονδία με επαναφορά εξουσιών στις χώρες και στους λαούς.

(Από τα "Δοκίμια για την Ελληνική Κρίση" http://georgezarkadakis.com/essays/)